وقتی ملتی در کنار هم می خوانند - مجله سفرنامه مالزی

زیبایی، خرد و عشق در موسیقی استاد شجریان بیانگر درک عمیق از نهاد انسانی است. شنیدن خبر درگذشت استاد شجریان برای ایرانیان در این روزهای سخت تحریم و کرونا ویرانگر بود.

صدای جادویی و دوران ساز شجریان سنگ بنای تجدید حیات موسیقی سنتی ایران شد. آن گاه که ترانه نسیم سحر محمدتقی بهار را با صدای شجریان می شنوی:

نسیم سحر بر چمن گذر کن

ز ما بلبل خسته را خبر کن

بگو آشیان ز آب دیده تر کن

ز بیداد گل آه و ناله سر کن

شبی سحر کن - شبی سحر کن

یا آن موقع که به میهمانی آواز باد خزان محمدتقی بهار می روی:

باد خزان وزان شد / چهره گل، نهان شد

طلایه لشکر خزان/ از دو طرف عیان شد

چو ابر بهمن ز چشم من / چشمه خون روان شد

ترکیب خیره نماینده صدایی قدرتمند، صدایی نمادین، با شعری در اوج و با سازهای اصیل ایرانی، مخاطب را تا ابد دلبسته هنرمندی شجریان می نماید. این صدای متمایز از دهه 50 تا امروز به موفقیت های غیرقابل تصوری دست یافته و این استعداد با تلاشی پیگیر توانسته در دل و جان مردم ایران بنشیند.

شجریان با عشقی که به موسیقی اصیل داشت، از عارف غافل نماند؛ عارفی که در جوانی از دربار فرار کرد تا زینت المجالس مشتی بی کاره بی درد نباشد و ترانه های خود را به میان مردم بَرد. شجریان چند ترانه از عارف خواند که بی اغراق بار دیگر یاد آن دلسوخته میهن را در دل ایرانیان زنده کرد. ترانه های شگفت انگیز خون جوانان، بهار دلکش، افتخار آفاق و... که با آن کیفیت ملودیکِ ماندگار اجرا شد، یاد شجریان و عارف را در تاریخ ایران زنده نگاه می دارد.

ترانه های پرشور و حال شیدا از چشم گوهرپسند شجریان پنهان نماند. ای بت چین، عشق تو، و نَبوَد ز رخت را گوش کنید تا بپذیریم که شجریان برای ستاره شدن متولد شده بود. این توان تصنیف خوانی شجریان بود که این ترانه ها را به نشانه برجسته موسیقی ایرانی تبدیل کرد.

عشق تو آتش، جانا زد بر دل من

بر باد غم داد، آخر، آب و گِل من

نبود ز رُخت قسمت ما غیر نگاهی

آن هم ندهد دست، مگر گاه به گاهی

استاد بی بدیل آواز ایران در گزینش شعر برای آواز آن قدر سختگیر بود که دامنه انتخاب از شعر کلاسیک ما را به استادان عظیم غزل، یعنی حافظ، سعدی و مولوی محدود نموده بود. صدای شجریان درآمیخته با اشعار این عظیمان و آوازهایی چند از نوگرایان شعر به راستی سرود ناهید بود که در فلک آبی گون این سرزمین طنین می انداخت. ربنای شجریان نشان دهنده تنوع خیره نماینده توانایی صدای شجریان است که بر روح می نشیند.

آواز شجریان لحنی مسلط و در عین حال روح انگیز با قابلیت عجیب تزریق احساسات به مخاطب را دارد.

شکوفایی هنر آواز وی در پی آشنایی با هوشنگ ابتهاج و محمدرضا لطفی راه برون رفت از موسیقی سنتی یکنواخت و تکراری را نشان داد و جوانانی را که از موسیقی سنتی به سبک گل ها ناخرسند بودند، با اجرایی تازه از آثار موسیقی دانان عظیم اواخر قاجار (شیدا، عارف، درویش خان، امیر جاهد و...) به گنجینه پرارزش موسیقی سنتی ایران فراخواند.

تاثیر هنر شجریان بر صنعت موزیک ایران، یعنی بر شرکت ها و افرادی که با اجرای زنده موسیقی، ضبط صدا و موزیک ویدئو و آلات موسیقی و... زندگی می گذرانند، می تواند موضوع ده ها انتها نامه باشد. اینکه موسیقی او چه تاثیری بر زندگی اقتصادی و اقتصادی ترانه سرایان، آهنگسازان، خوانندگان، نوازندگان، رهبران ارکستر، رهبران گروه اجرای موسیقی، مدرسان موسیقی و مدیران کلاس های موسیقی، تهیه نمایندگان و ناشران موسیقی، مهندسان، خرده فروشان محصولات موسیقی و موسیقی برخط، مالکان و کارکنان استودیوهای ضبط و فروشندگان محصولات آنها و... دارد، موضوع مهمی برای پژوهشگران اقتصاد است؛ اما بی شک محبوبیت موسیقی شجریان، فروش محصولات موسیقایی سنتی (به ویژه در عرصه آموزش) را که مدت ها گرفتار رکود بود، به اوجی بی سابقه رساند.

اما آنالیز آثار اقتصادی موسیقی او به مراتب فراتر از این مرزها می رود. صدای شجریان ویژگی کالای عمومی را داشته است. بدون تحمل هیچ هزینه ای، بدون هیچ محدودیتی، موسیقی او در چارچوب عمومی قابل استفاده بوده است. کالای عمومی کالا یا خدمتی است که غالبا دولت بدون چشمداشت کسب سود آنها را در اختیار همه اعضای جامعه قرار می دهد؛ خدماتی چون اعمال قانون، دفاع ملی، محیط زیست مناسب و دسترسی به هوای تازه. بخش خصوصی هم گاهی کالاهای عمومی فراوری می نماید. شجریان چنین متاعی را در اختیار عامه قرار داده بود و بی چشمداشت سود، کالای عمومی در اختیار جامعه قرار می داد که از آن به غایت لذت برده و بهره می جستند. فراوری کالای عمومی بی شک احتیاج به استقلال عمل دارد. جای شگفتی است که دولت ها برای کسی که چنین امکانی را برای ارتقای رفاه جامعه فراوری می نماید، محدودیت قائل شوند و به جای یاری به عرضه گسترده کالاهای عمومی، مجاری توزیع آن را محدود نمایند.

در عصر دیجیتال امروز که صنعت ضبط موسیقی به شدت تحت تاثیر آن قرار گرفته و برحسب آخرین آمار نزدیک به 50 درصد بازار خود را در سطح دنیا از دست داده است، بازار ثانویه موسیقی نقش مهمی در گسترش این محصول فرهنگی دارد. این بازار به پخش رادیویی و تلویزیونی، پخش در فیلم های تلویزیون، کارتون ها، بازی ها و تبلیغات مربوط است. صدور مجوز موسیقی در بازار اصلی محصولات موسیقی بیشتری را به بازار ثانویه پیوند می زند. برندسازی (نشان تجاری)، حمایت اقتصادی (اسپانسرها) و تجارت بین شبکه های بین المللی همه منابع جدیدی برای موسیقی ایران می توانست باشد که در دل بازار ثانویه جای می گیرند. جای تاسف است که در این عرصه نیز این امکان فراهم نشد که از برند پرآوازه شجریان برای تقویت بازارهای موسیقی اولیه و ثانویه و یاری گسترده به موسیقی دانان جوان و دست اندرکاران بازار موسیقی استفاده گردد.

نقش اقتصادی محصولات هنری شجریان در چارچوب اقتصاد رفتاری موسیقی بسیار برجسته تر است. موسیقی طیف منحصربه فردی از موقعیت ها را برای مطالعه رفتار حق انتخاب انسان ارائه می دهد. سخت است که موقعیتِ در مقیاس عظیم هنر شجریان را از این دیدگاه تحلیل کرد. ماهیت غنی، چندحسی، زیبایی شناختانه و بسیار احساسی موسیقی شجریان توانایی به چالش کشیدن بعضی نظریه ها در این زمینه را دارد و به گمان من دامنه نفوذ آنها را تعمیم داده است. اقتصاد رفتاری موسیقی به ما امکاناتی می دهد که نقش آن را در گسترش رفاه در جامعه، در ایجاد آرامش فکری، در توسعه توان کاری آحاد جامعه، در آماده سازی روان برای کار سخت اقتصادی و... ارزیابی کنیم. اقتصاد سنتی از دهه 70 میلادی از دریچه اقتصاد سنتی (بایون، استیگلر و بکر) به آنالیز نقش هنر در اقتصاد پرداخته است. تنها در دهه آخر قرن گذشته بود که آنالیز موضوع از دیدگاه اقتصاد رفتاری را قالب بهتری برای رسیدن به نتیجه دانسته اند. از دریچه این علم باید به نقش عظیمی پرداخت که شجریان طی سال های فعالیت در صنعت صدا و آواز برعهده گرفته است.

صدای قدرتمند شجریان بر قدرت تمدن ایران و بر قدرت ملت افزوده است. آوازهای به یادماندنی او از درد زندگی واقعی مردم کاسته است. دامنه آوازی شش دانگ کامل وی امضای شجریان است. معاصرانش از صدای او به عنوان صدای آوازخوان افسانه ای ایران یاد نموده اند. بدون شک این صدا شناخته شده ترین و تاثیرگذارترین صدا در موسیقی ایران است. تصنیف های خیره نماینده اش یگانه و ماندگار خواهند ماند. شجریانی که سال های طولانی در هر گوشه ای تازه های موسیقی ایران را دنبال می کرد، حداقل در دو دهه آخر از عمر پربارش، آن چنان در اوج بود که راهی جز دنباله روی و نقد از خود برای ارتقا نداشت.

تصنیف مرغ سحر با صدای شجریان صدای ملتی است که در کنار یکدیگر آینده بهتری را برای این سرزمین فریاد می کشند.

منبع: دنیای اقتصاد