زاهدان ، بزرگترین شهر ایران در دوران اسلامی - مجله سفرنامه مالزی

زاهدان ، بزرگترین شهر ایران در دوران اسلامی

قدیمی ترین سفالینه های به دست آمده از منطقه، مربوط به ظروف سفالی با تزیین قالب زده بوده که اغلب نقش هایی شامل طرح های هندسی و گل و گیاه دارند که قدمت این نوع سفالینه های مربوط به قرن 5 و 6 هجری است.

شهر زاهدان کهنه حدوداً در 27 کیلومتری شرق زابل، در بخش پشت آب این شهر واقع شده است. این شهر که در دوران اسلامی از اهمیت خاصی برخوردار بوده است، به طوری که گروهی از محققان آن را شهر زرنج (زرنگ) دوران اسلامی می دانند و برخی ها نیز آن را شهر باستانی جالق (زالق) به حساب آورده اند.

امّا درباره تاریخ بنیاد شهر جی ـ پی ـ تیت انگلیسی معتقد است که زاهدان حدود 420 سال قبل از آن که از سوی تیمور خراب گردد، موجود بوده و حدود سال 365 هجری در زمان خلف

ابن احمد آخرین پادشاه صفاری که بعد از 7 سال ماندن در حصار، مطیع سلطان محمود غزنوی شد، ساخته شده است.

قدیمی ترین سفالینه های به دست آمده از منطقه، مربوط به ظروف سفالی با تزیین قالب زده بوده که اغلب نقش هایی شامل طرح های هندسی و گل و گیاه دارند که قدمت این نوع سفالینه های مربوط به قرن 5 و 6 هجری است. دیگر قطعات ظروف سفالی زاهدان کهنه به دوره ایلخانی می رسد و به نظر می رسد این شهر با جبهه و لشکر تیمور (شاهرخ) برای همواره متروک شده است.

هنری ساوج لندور توریست، باستانشناس و جغرافی دان انگلیسی که در سال 1901 میلادی به سیستان سفر نموده، شهر زاهدان را به لندن شرق (آسیا) لقب داده است.

آنچه که امروزه از زاهدان کهنه به یادگار مانده، شامل برج و باروی شهر و قلعه تیمور است. به طور کلی شهر مانند سایر شهرهای قدیمی پیش از اسلام و شهرهای آسیای میانه دارای 3 حصار آبادی بوده است که نشانه های به جای مانده از معماری شهر، وضع آن را مشخص می نماید. بخش اصلی شهر، ارگ (کهندژ) است که پس از آن شارستان (شهرستان) و سپس ربض شهر قرار داشته و گرداگرد هریک را حصاری به همراه برج های تدافعی در برگرفته است. حصار شهر تا حدودی قائمه و به شکل مستطیل دیده می گردد.

با توجّه به مصالح مورد استفاده در بناها که تمام خشت خام به همراه ملات کاه گل و اندود گچ بوده، در برخی مواقع آجرهای مکعبی لا به لای خشت ها به کار رفته و به نظر می رسد که بسیاری از بناهای شهر زاهدان را با مصالح آجر ساخته بودند به طوری که آجرهایی با ابعاد 5 در 14 در 27 و 5 در 27 در 27 سانتی متر به وفور در بخش جنوبی شهر پراکنده است که متأسفانه در قرن های اخیر مردم منطقه بسیاری از آنها را با تخریب بناهای باستانی، برای ساخت مقابر مردگان خود به آنجا منتقل نمودهاند.

در محل زاهدان کهنه و اطراف آن، مجموعه ای ازبناهای دوران اسلامی وجود دارد که یکی از این مجموعه ها در فاصله 250 متری شمال شرقی ارگ زاهدان کهنه قرار گرفته است.

محل زاهدان کهنه می تواند در حقیقت آخرین بقایای شهر زرنج در دوران تاریخی باشد که پس از یورش تیمور لنگ و ویرانی بندهای سیستان دیگر به صورت یک شهر زنده نامی از آن در متون تاریخی باقی نمانده است.

آنالیز های اجرا شده در روی محوطه های باستانی سیستان نشان داده اند که زمین های رسوبی کنار آنها قابلیت کشت و زرع و آبیاری را داشته اند و با از بین رفتن این موقعیت وضع اسکان در این شهرها و استقرارگاه ها نیز به کلی از بین رفته و موجب متروک شدن آنها شده است. آنچه مسلم است شهر زاهدان کهنه از سوی تیمور لنگ و پس از خرابی بندها و سدهای موجود در روی رودخانه ها ویران شده است.

دروازه معروف به بختیاری در روی دیواره شمال شرقی قلعه بنا شده است. در کنار ارگ زاهدان کهنه یک مجموعه آرامگاهی به نام چهل پیر یا چهل و چهار پیر یا چهل و چهار زاهد کهنه دیده می گردد که بنا به روایات موجود، این مردان خدا از سوی تیمور لنگ گردن زده شده اند. در جهت شمال غربی زاهدان کهنه و در طول همان لبه گلی تراس بلندی که شهر دوران اسلامی اخیر زاهدان کهنه در روی آن بنا شده، آثار یک آبراهه قدیمی دیده می گردد و میزان قابل توجهی سفال از نوع سفال های لعابدار دوران اسلامی زاهدان کهنه در سطوح مختلف آن پراکنده است. میل قنام آباد در طول همین راه واقع شده است. این مناره در زمان بازدید اشتین ارتفاعی برابر 70 فوت (تقریباً 21 متر) داشته است. این بنا با آجر هایی به میزان 35 در 20 در 5 سانتیمتر ساخته شده و قطر پایه آن حدود 18 متر بوده است.

مناره دارای 2 کتیبه آجری برجسته نیز بوده است. در باره این مناره که کاملاً تخریب شده تیت نوشته است در قسمت پایینی کتیبه نام تاج الدین ابوالفضل نصر است و در قسمت بالا نام نوه او تاج الدین حرب نوشته شده است. احتمال می رود که تاج الدین کبیر نتوانسته کتیبه را کامل کند و پیش از آن فوت نموده است.

سید رسول موسوی حاجی، رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه سیستان و بلوچستان و مدیر پایگاه گردشگری می گوید: هویت شهر تاریخی زاهدان کهنه در مطالعات کارشناسی سال 1381 شناسایی شد.

او می افزاید: از پنجم دی ماه گروهی از دانشجویان دانشکده هنر دانشگاه سیستان و بلوچستان کار مطالعاتی دراین شهر تاریخی را آغاز نموده اند.

وی اظهار می دارد : زاهدان کهنه از 5 بخش مجزا به نام های ارگ اول، ارگ دوم، قطعه، شارستان (جایی که افراد شهرنشین زندگی می نمایند) و حومه که دراطراف شارستان را در بر می گیرد، تشکیل شده است وشمال سیستان وبلوچستان را زاهدان کهنه در برگرفته و برای این شهر حد و مرزی نمی توان مشخص کرد.

وی وسعت شارستان زاهدان کهنه را 325 هکتار خاطرنشان کرد وافزود: در کشور ایران هیچ شهری از دوران اسلامی وجود ندارد که وسعت شارستان آن به این میزان باشد و زاهدان کهنه از قرن 5 تا 9 هجری مسکونی بوده و مرکز سیستان در دوران اسلامی محسوب شده است.

موسوی معتقد است: برترین شهری که در ایران می توان آثار حملات تیمور گورکانی (تیمور لنگ) و پسرش شاهرخ را به تفضیل مورد مطالعه قرار داد، زاهدان کهنه است. زیرا آثار تجدید حیات در این منطقه شکل نگرفته و همچنان به سبک قدیم است.

موسوی می گوید: زاهدان کهنه در زمان حیات خود انبار غله سیستان و بلوچستان بوده است و با مطالعات اجرا شده بناهای متعددی از خشت و آجر که روی آنها اثر گچ های رنگی نیز به چشم می خورد در این منطقه شناسایی شده است و از نکات بسیار جالب در سبک معماری خانه های زاهدان کهنه 2 ایوانی بودن آنها است یعنی از سمت شمال غرب به جنوب شرق و در جهت وزش بادهای 120 روزه سیستان ساخته شدند.

رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه سیستان و بلوچستان می افزاید: با توجه به این که دریاچه های سه گانه سیستان وبلوچستان پر آب و دارای پوشش گیاهی قوی بوده، جریان باد از سطح این دریاچه ها عبور نموده و با جلوگیری از گرد و غبار، نسیم خنکی از سمت شمال غرب به داخل منازل مسکونی وزیده و از سمت جنوب شرق خارج می شده است.

موسوی اظهار می دارد: شهرستان زاهدان کهنه چهار صد سال حیات و رونق داشته است و این شهرستان از یکهزار سال پیش ساخته شده و تا 600 سال پیش نیز مسکونی بوده است.

وی گفت: تیمور گورکانی و فرزندش شاهرخ به دلیل رونق، عمران و آبادانی شهرستان زاهدان کهنه به آن حمله نموده و این شهر را تخریب و ویران کردند.

مدیر پایگاه گردشگری سیستان بیان می نماید: قطر برج های قلعه این شهر 18 /5 متر، ضخامت باروهای آن

4 /5 متر و ارتفاع آنها به 15 متر نیز می رسد که نمونه آن در هیچ بنای تاریخی دوره اسلامی ایران وجود ندارد.

موسوی اظهار می دارد : تنها منبع آب سیستان رودخانه هیرمند بود و حاکم زاهدان کهنه به وسیله حفر کانال

زیر زمینی مسیری از این رودخانه را به داخل شهر راهنمایی نموده بود.

وی می افزاید: تیمور که توان نفوذ به داخل شهر به وسیله قلعه با باروهای قطور و مرتفع آن را نداشته، تنها راه تسلط و از بین بردن این شهر را بستن کانال آب دید و از این طریق تمامی شهر را توانست تسخیر کند.

وی، تهیه نقشه توپوگرافیک شهر را از برنامه های در دست اجرا دانست که تا کنون نقشه 500 هکتار آن تهیه شده است و با تهیه این نقشه و مشخص حریم شهر، معرفی و شناساندن آن به علاقه مندان و باستان شناسان به نحو شایسته ای انجام خواهد شد.

رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه سیستان و بلوچستان در ادامه می گوید: طول شارستان زاهدان کهنه 2 /5 و عرض آن 1 /5 کیلومتر است و با توجه به این که گستره محصور شارستان 325 هکتار است، مشخص حریم آن احتیاج به زمان داردو مطالعات میدانی و اسنادی آن نیز که از پنجم دی ماه آغاز شده است تا پنجم اسفندماه ادامه خواهد داشت. زاهدان کهنه در 20 کیلومتری جنوب شرق زابل و در حوزه شهرستان زهک واقع شده است.