معرفی آلات موسیقی ایرانی (سازهای موسیقی دستگاهی ایران)
به گزارش مجله سفرنامه مالزی، سازها و آلات موسیقی ایرانی به دو دسته کلی سازهای موسیقی دستگاهی ایران و سازهای موسیقی نواحی ایران تقسیم بندی می شود که در اینجا ما به معرفی سازهای موسیقی دستگاهی ایران پرداخته ایم.
خبرنگاران | سرویس فرهنگ و هنر - از اولین نوا های موسیقی می توان به صداهایی که در طبیعت می شنویم مانند صدای دریا و آبشار، صدای وزش باد، برخورد برگ های درختان، آواز پرندگان و... اشاره کرد. انسان های ماقبل تاریخ (قبل از داشتن خط و زبان) به وسیله حنجره خود، صداهای طبیعت را تکرار می کردند و بعد ها با دمیدن در شاخ یا استخوان تو خالی حیوانات، تنه تو خالی درختان یا صدف موجودات دریایی، اصوات قوی تری را ایجاد کردند. آن ها از این اصوات برای اعلام خطر، ایجاد ارتباط و خبررسانی یا ایجاد ترس در دل دشمن و حیوانات بهره می بردند. رفته رفته این آلات ارتقا پیدا کرده و تبدیل به ساز های کامل امروزی شدند.
ساز ها و آلات موسیقی ایرانی
به طور کلی ساز های مورد استفاده در ایران را می توان به دو دسته کلی تقسیم کرد:
- ساز های مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران
- ساز های مورد استفاده درموسیقی نواحی ایران
در ادامه این مقاله به معرفی کلیه ساز های مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران پرداخته شده است.
ساز های مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران
تار
تار از ساز های زهی مضرابی مقید است که در ساخت آن از چوب، پوست، استخوان، زه و فلز استفاده شده و طول آن حدود 95 سانتی متر است. نوازنده، تار را در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می دهد و با مضرابی که در دست دارد به سیم ها زخمه می زند. تار ایرانی شامل 6 سیم از جنس فلز است که معمولا سیم های اول و دوم باهم و سیم های سوم و چهارم هم باهم کوک می شوند. سیم پنجم همصدای سیم های اول و دوم و سیم ششم یک اکتاو بم تر از سیم های اول و دوم کوک می شود.
وسعت معمول صدای تار نزدیک به سه اکتاو بوده و نت نویسی تار با کلید سل خط دوم است.
اجزای تشکیل دهنده ساز تار:
- کاسه طنینی
- پوست
- خرک
- دسته
- سرپنجه
- گوشی ها
- شیطانک
- دستان ها
- سیم گیر
یک نمونه از تکنوازی تار استاد فرهنگ شریف ازنوازندگان برجسته تار در ایران را می شنویم:
کد مولتی مدیا
دانلود
فیلم اصلی
سه تار
از ساز های زهی مضرابی مقید است که در ساخت آن از چوب، فلز و زه یا نخ نایلون استفاده می شود. سه تار را از خانواده تنبور دانسته اند، ولی امروزه به ساز تار نزدیک تر است. نوازنده، سه تار را در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می دهد و سر انگشتان دست چپ را در طول دسته روی دستان ها حرکت می دهد. سه تار را به علت سبکی وزن، ایستاده هم می توان نواخت. سه تار دارای 4 سیم فلزی با ضخامت های مختلف است. می گویند سیم چهارم (بم) را درویشی سه تار نواز به نام مشتاق علی شاه به آن اضافه کرده و نوازندگان قدیمی این سیم را به نام مشتاق می شناسند.
نت موسیقی سه تار با کلید سل خط دوم می باشد و وسعت معمول صدای سه تار نزدیک به سه اکتاو می باشد.
اجزای تشکیل دهنده ساز سه تار:
- کاسه طنینی
- صفه رو
- خرک
- دسته
- سرپنجه
- گوشی ها
- شیطانک
- دستان ها
- سیم گیر
بربط (عود)
از دیگر آلات موسیقی ایرانی بربط است. بربط را در زبان عربی عود می نامند. از ساز های زهی مضرابی مقید است که در ساخت آن از چوب، زه یا نایلون و استخوان استفاده می شود. عود یکی از مهم ترین و معمول ترین ساز های قدیم ایران است. دارای 10 وتر است که دو به دو باهم همصدا کوک می شوند.
وسعت معمول صدای بربط نزدیک به دو اکتاو می باشد و با کلید سل خط دوم و گا ها باکلید فا خط چهارم نت نویسی می شود.
اجزای تشکیل دهنده ساز عود:
- کاسه طنینی
- صفه رو
- پل
- خرک و سیم گیر
- دسته
- سرپنجه
- گوشی ها
- شیطانک
سنتور
سازی است به شکل ذوزنقه متساوی الساقین و زهی مضرابی مطلق. در ساخت آن از چوب و فلز استفاده می شود. این ساز را نشسته در حالی که ضلع بزرگتر آن به صورت افقی در مقابل نوازنده واقع شده است، نواخته می شود. نوازنده آن را با دو مضراب چوبی می نوازد. برای ساخت سنتور از چوب های محکم مثل گردو آزاد و فوفل استفاده می شود. سنتور در اندازه های مختلفی ساخته ولی سنتور معمول 9 خرک سل کوک است. سنتور دارای 72 سیم است که 36 سیم آن در گروه های چهارتایی روی 9 خرک طرف راست قرار دارند و رنگشان زرد است و 36 سیم دیگر در گروه های چهارتایی روی 9 خرک طرف چپ قرار دارند و رنگشان سفید است.
وسعت معمول این ساز یک نت بیشتر از سه اکتاو است و اگر از پوزیسیون چهارم استفاده شود این وسعت بیشتر هم می شود. سنتور دارای 27 صدا در سه پوزیسیون است. نت نویسی ساز با کلید سل خط دوم حامل است.
اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور:
- جعبه صوتی
- صفه رو
- پل ها
- خرک و مفتول روی خرک
- گوشی ها
- شیطانک
- سیم گیر
- کلید کوک
انواع سنتور
- سنتور معمولی سل کوک
- سنتور لا کوک
- سنتور باس
- سنتور کروماتیک
- سنتور کروماتیک بم
کد مولتی مدیا
دانلود
فیلم اصلی
ساز قانون
یکی از آلات موسیقی ایرانی، سازی است به نام قانون که به شکل ذوزنقه قائم الزاویه و از ساز های زهی مضرابی مطلق است. در ساخت آن از چوب، پوست، فلز، استخوان و زه استفاده می شود. این ساز نشسته و در حالی که ضلع بزرگتر آن روی میز یا پا ها به سمت نوازنده واقع شده است با دو انگشت سبابه دست راست و چپ مجهز به مضراب نواخته می شود. معمولا دارای 82 وتر از جنس زه، ابریشم روکش دار یا نایلون است که در قسمت بم از وتر های فلزی روکش دار استفاده می شود و بیشتر آن ها در گروه های سه تایی و در قسمت بم، تکی یا دوتایی با یکدیگر همصدا کوک می شوند.
وسعت معمول صدای قانون در ایران حدود سه اکتاونیم است. نت نویسی ساز قانون روی دو حامل صورت می گیرد. برای حدود یک اکتاو از صدا های بم با کلید فا خط چهارم و بقیه با کلید سل خط دوم انجام می شود.
اجزای تشکیل دهنده ساز قانون:
- جعبه صوتی
- صفه رو
- پوست
- پرده گردان
- خرک
- گوشی ها
- شیطانک
- سیم گیر
- کلید کوک
- پل
ساز نی
از ساز های بادی کهن و از جنس گیاه نی است که طول آن از شش گره و هفت بند تشکیل شده به همین دلیل به آن نی هفت بند می گویند. هنگام نواختن، هوا از دهانه نی وارد می شود و با انگشت گذاری بر سوراخ ها و با تغییر فشار هوا صدا های مختلف به وجود می آید. وسعت معمول صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است.
وسعت نی به چهار منطقه صوتی شامل صدای بم و بم تر، صدای اوج، صدای غیث و صدای پس غیث تقسیم می شود. نت نویسی با کلید سل خط دوم انجام می شود.
کمانچه
کمانچه از آلات موسیقی ایرانی و از ساز های زهی آرشه ای مقید است که در ساخت آن از چوب، پوست، استخوان و فلز استفاده می شود. طول کمانچه از پایه فلزی تا صراحی حدود 75 سانتی متر است. ساز را در حالت نشسته می نوازند و به طور عمودی در دست چپ نوازنده قرار می گیرد. انگشت های دست چپ در طول دسته حرکت می کنند و آرشه با دست راست به صورت افقی در حرکات رفت و برگشت بر سیم ها کشیده می شود. کمانچه دارای 4 سیم فلزی با ضخامت های متفاوت است.
وسعت معمول صدای آن نزدیک به سه اکتاو می باشد. نت نویسی کمانچه با کلید سل خط دوم حامل استفاده می شود و یک پرده بالاتر از ساز های مضرابی نت نویسی می شود.
اجزای تشکیل دهنده ساز کمانچه:
- کاسه طنینی
- پوست
- خرک
- گوشی ها
- شیطانک
- سیم گیر
- دسته
- سرپنجه
- پایه
ساز قیچک
قیچک از ساز های زهی آرشه ای مقید است که در ساخت آن چوب، پوست و فلز به کار می رود. این ساز در موسیقی نواحی مختلف ایران استفاده می شود و نواختن آن مثل ساز کمانچه است. طول ساز حدود 56 سانتی متر است. کوک سیم های قیچک معمولی به صورت پنجم های پایین رونده است و کوک سیم های سوم و چهارم در مقام های مختلف قابل تغییر است.
وسعت صوتی آن حدود دو اکتاو و به علت عدم وجود دستان بندی، تمام فواصل موسیقی ملی ایرانی در این ساز قابل اجرا است. نت نویسی قیچک معمولی و آلتو با کلید سل خط دوم و قیچک باس با کلید فا خط چهارم است.
اجزای اصلی ساز قیچک:
- کاسه
- دسته
- سرپنجه
- پوست
- گوشی ها
- شیطانک
- خرک
- سیم گیر
رباب
از ساز های زهی آرشه ای مقید است که در ساخت آن چوب، پوست و زه یا نخ نایلون به کار می رود. از قدیمی ترین آلات موسیقی ایرانی و ساز های نواحی ایران است که رد آن در ادبیات و حجاری ها دیده می شود. در برخی نواحی آن را مانند کمانچه و با آرشه می نوازند و در برخی دیگر مناطق مثل تار و با مضراب می نوازند. دارای 6 وتر اصلی است که دو به دو با یکدیگر همصدا کوک می شوند.
وسعت معمول صدای آن حدود یک اکتاو و نیم است. کلید نت نویسی آن برای راحتی کلید سل خط دوم است، ولی چون صدادهی حقیقی یک اکتاو بم تر از آن است بهتر است از کلید فا خط چهارم استفاده شود.
اجزای اصلی ساز رباب:
- کاسه طنینی
- دسته
- سینه
- سرپنجه
- گشی ها
- شیطانک
- خرک
- سیم گیر
- دستان ها
- پوست
تمبک
یکی از معروف ترین آلات موسیقی ایرانی تمبک یا تنبک است. تمبک از ساز های کوبه ای است که نام دیگرش ضرب است. از چوب درخت گردو، افرا یا توت به صورت یک تکه در دو قسمت تنه (حجیم تر) و نفیر (باریک تر) در اندازه های مختلف ساخته می شود. اغلب تمبک های ارکستر در سایز های بزرگ و در تک نوازی ها در سایز کوچک می باشند.
نت نویسی تمبک روی حامل سه خطی است به این ترتیب که ناحیه مرکزی پوست روی خط اول، ناحیه میانی روی خط دوم و ناحیه کناری پوست روی خط سوم علامت گذاری شده و یا گاهی با حامل هایی با خطوط مختلف انجام می شود.
اجزای اصلی تمبک:
- دهانه بزرگ
- تنه
- نفیر دهانه کوچک
دف، دایره، دایره زنگی
دف از ساز های کوبه ای است که در ساخت آن از چوب، پوست، فلز استفاده می شود. بدنه ساز دایره ای شکل و قطر دهانه آن حدود 60 سانتی متر است. در طول جداره داخلی در فواصل مشخص حلقه های فلزی نصب شده است.
اجزای اصلی دف:
- کمانه
- شستی
- پوست
- حلقه ها
- گل میخ
هم خانواده های دف
دایره: نوع کوچک تر و مجلسی دف می باشد.
دایره زنگی: دارای کمانه چوبی دایره ای شکل است که در طول جدار کمانه و در فواصل نزدیک شکاف هایی ایجاد شده اند و در داخل آن ها سنج های کوچک مضاعفی نصب شده است.
مقالات ما را در بخش موسیقی سایت خبرنگاران دنبال کنید تا به زودی با سایر آلات موسیقی ایرانی و غیر ایرانی آشنا شوید.
برگرفته از: کتاب سازشناسی ایرانی از ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی
منبع: setare.com