قرار دریافت تاریخ مشروطه ساری زیر سقف کیسه ای - مجله سفرنامه مالزی

داستان چیست؟

خانه های تاریخی شهر ساری که در بافت باارزش مرکزی این شهر واقع شده اند، از جاذبه های کم نظیر مرکز مازندران محسوب می شوند که در سایه کم توجهی ها نه تنها تا کنون به عنوان یک جاذبه گردشگری معرفی نشده اند، بلکه بسیاری از شهفرایندان امروزی ساری نیز آن ها را نمی شناسند و بدلیل برخی بلاتکلیفی ها برخی از این بناهای باارزش تاریخی در حال تخریب هستند.

محدوده مرکزی ساری در حوالی میدان ساعت هسته اصلی این شهر در دهه های گذشته محسوب می شد. بطوریکه تمرکز بناهای تاریخی مرکز مازندران در همین قسمت از شهر مشاهده می گردد. محله آب انبارنو نیز که یکی از محله های قدیمی و تاریخی ساری محسوب می گردد در همین منطقه و بین خیابان های قارن و 18 دی امروزی قرار گرفته است و بیشترین تعداد خانه های تاریخی را در خود جای داده است. اما به جز خانه کلبادی و خانه فاضلی که اولی موزه مردم شناسی و تحت مالکیت میراث فرهنگی است و دومی هم در مالکیت شرکت مادر تخصصی عمران و بازسازی شهری قرار گرفته است، بقیه بناها حال و روز خوشی ندارند. به ویژه خانه سرهنگ خان که از بناهای خاص و منحصربفرد ساری محسوب می گردد و ماههاست که پوشش چوبی و سفالی سقف آن جای خود را به داربستی فلزی و کیسه های پلاستیکی آبی رنگ داده تا عملیات بازسازی بنا آغاز گردد.

برنامه بهسازی بناهای تاریخی هسته مرکزی شهر ساری به دهه 80 برمی گردد که با ریزش بخشی از خانه فاضلی مورد توجه قرار گرفت و توسط شرکت عمران و بهسازی خریداری شد تا برای بازسازی بافت تاریخی ساری گام های جدی تری برداشته گردد. اما بازسازی خانه فاضلی به دلایل اداری متعدد سال 1388 آغاز شد و تا سال 1391 نیز ادامه یافت.

با این بازسازی، امید برای احیای سایر بناهای تاریخی ساری نیز افزایش یافت. اردیبهشت 1395 نیز مدیرکل وقت راه و شهرسازی مازندران گفت که عملیات اجرای ترمیم و بهسازی بافت تاریخی محله آب انبارنو با حضور معاون وزیر راه و شهرسازی آغاز شد تا سیمای این گستره تاریخی دو کیلومتر مربعی در هسته مرکزی ساری بازسازی و بازسازی گردد. یکی از اقدامات مد نظر نیز بازسازی بناهای تاریخی موجود در این محدوده بود.

شرکت عمران و بهسازی ایران که دفتر بافت تاریخی آن در محله آب انبارنو و مجاورت همین بناهای تاریخی قرار گرفته است، مجموعه عمارت کلبادی 2، خانه صادقیان، عمارت سردار جلیل و خانه میرگتی را خریداری کرد و از نیمه دوم سال 1394 احیا و بازسازی این بناها را در دستور کار قرار داد. در این بین نیز دو عمارت سردار جلیل و کلبادی2 از نظر ظاهری و معماری شرایط به مراتب متفاوت تر و جذاب تری دارند. به همین دلیل بازسازی و احیای آن ها در دستور کار قرار گرفت. طی سال های اخیر سقف عمارت سردار جلیل بازسازی شد و اکنون شرایط تقریبا باثباتی دارد، اما عمارت کلبادی2 که به خانه سرهنگ خان نیز معروف است از چند ماه پیش تا کنون در شرایط نامناسبی قرار گرفته است.

اسفند 1394 مهدی حدادیان، مدیرعامل شرکت عمران و مسکن سازان مازندران گفت که با توجه به اهمیت این بنای تاریخی قرار است بازسازی خانه سرهنگ خان از فروردین 1395 آغاز گردد و طی یک سال و تا پیش از پایان عمر دولت وقت به پایان برسد. اما این بار نیز پروژه بازسازی و احیای این ساختمان به جا مانده از دوران قاجار اجرایی نشد تا اینکه اواخر بهار امسال با پیگیری مهدی عبوری شهردار اسبق ساری که از آذر 1398 به عنوان مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران منصوب شد، تصمیم گرفته شد بازسازی خانه سرهنگ خان با برداشتن سقف سفالی و چوبی آن آغاز گردد. اما توقف عملیات بازسازی در نخستین گام آن، یعنی برداشتن سقف قدیمی سبب شده که آسیب هایی به این بنا وارد گردد. بنایی تاریخی با معماری کم نظیر و جذاب که در سه طبقه به مساحت یکهزار و 100 متر با سبک معماری دوران قاجار ساخته شده و یکی از بناهای تاریخی شاخص مازندران محسوب می گردد.

توقف عملیات بازسازی و احیای این ساختمان در شرایطی که سقف آن برداشته شده، با توجه به شرایط اقلیمی مازندران و رطوبت بالا و بارندگی های متعدد طبیعتاً میزان و سرعت آسیب پذیری را بسیار بیشتر می کند. اما به اعتقاد کارشناسان حوزه بازسازی بناهای تاریخی، نفوذ باد و باران به این قبیل ساختمان ها تنها عامل افزایش سرعت تخریبشان نیستند، چرا که طولانی شدن زمان بدون سقف ماندن چنین بنایی سبب از هم گسیختگی ساختار و اسکلت بنا می گردد و سرعت تخریب را افزایش می دهد.

اظهارات ابوالفضل نیکوبیان، کارشناس ارشد بازسازی بناهای تاریخی و جانشین معاون میراث فرهنگی مازندران پیرامون قرار دریافت تاریخ مشروطه ساری زیر سقف کیسه ای می گوید: در چنین بناهایی که سازه ای چوبی دارند، وقتی سقف برای مدتی طولانی از ساختمان جدا گردد و عملیات بازسازی اجرا نگردد، اجزای ساختمان به مرور دچار از هم گسیختگی می گردد.

او پیرامون قرار دریافت تاریخ مشروطه ساری زیر سقف کیسه ای می افزاید: حتی اگر جلوی نفوذ باد و باران را با سقف موقت حلبی یا ایرانیتی هم بگیرند و کل ساختمان را بپوشانند، باز هم در صورت طولانی بودن زمان بدون سقف ماندن ساختمان، به مرور اتصالات بنا از هم جدا می گردد.

جانشین معاون میراث فرهنگی مازندران اجرای طرح بازسازی خانه فاضلی ساری را نمونه مناسبی از بازسازی بناهای تاریخی می داند که توسط شرکت عمران و بهسازی انجام شد و معتقد است که درباره خانه سرهنگ خان نیز باید طبق قواعد اصلی و قانونی بازسازی بناهای تاریخی و پس از تهیه و تایید طرح بازسازی، احیای این بنا در دستور کار قرار بگیرد.

جای خالی طرح بازسازی

نیکوبیان پیرامون قرار دریافت تاریخ مشروطه ساری زیر سقف کیسه ای تصریح می کند: آنچه که تا کنون درباره بازسازی این بنای شاخص مازندران مشاهده شده، علاوه بر طولانی شدن زمان بدون سقف ماندن ساختمان، اقدام به آغاز بازسازی بدون تهیه طرح بازسازی مورد تایید میراث فرهنگی است. طبق قانون برای هر اقدام بازسازیی در هر بنای تاریخی متعلق به اشخاص حقیقی و حقوقی ابتدا باید طرح بازسازی تهیه و سپس در میراث فرهنگی تصویب گردد. عملیات بازسازی نیز باید در حضور ناظر میراث فرهنگی اجرا گردد. اما در مورد خانه سرهنگ خان این اتفاق نیفتاد و حتی بدون هماهنگی با میراث فرهنگی سقف آن برداشته شد.

بنا به اظهارات این کارشناس بازسازی بناهای تاریخی، علاوه بر بلاتکلیف ماندن بازسازی عمارت کلبادی2 یا خانه سرهنگ خان، برداشتن سقف بنا پیش از تهیه طرح بازسازی و تصویب آن در کمیته فنی میراث فرهنگی را نیز باید به چالش های این ساختمان تاریخی مهم مازندران اضافه نمود. موضوعی که معاون میراث فرهنگی مازندران نیز نسبت به آن انتقاد دارد و تأکید می کند که با وجود مکاتبات متعدد برای تهیه و ارائه طرح بازسازی، تا کنون پاسخی از سوی اداره کل راه و شهرسازی مازندران و شرکت عمران و بهسازی دریافت نکردند.

مهدی ایزدی می گوید: با توجه به اینکه مالکیت ساختمان در اختیار شرکت عمران و بهسازی است، بازسازی را نیز قرار است همین مجموعه انجام دهد. اما پیش از برداشتن سقف ساختمان، طرحی برای بررسی و تایید به میراث فرهنگی ارائه نشد. مکاتباتی هم در این مورد داشتیم، اما به پاسخی نرسیدیم. طبق قانون طرح بازسازی باید به تایید شورای فنی برسد و در صورت تایید طرح بازسازی، برای اجرا یک ناظر از طرف میراث فرهنگی به پروژه معرفی خواهد شد.

وی با اشاره به طولانی شدن زمان بدون سقف ماندن عمارت کلبادی2 اظهار می کند: یکی از اجزای طرح بازسازی با توجه به حساسیت و آسیب پذیری این بناها، برنامه زمان بندی طرح و نوع مداخله و اجرای آن است تا کمترین آسیب ممکن به بنا وارد گردد. اما نداشتن طرح سبب شده که به مبحث مهم زمان بندی توجه نگردد. نتیجه این شد که سقف برداشته شد و حالا باد و باران سرعت آسیب پذیری بنا را بیشتر می کند و احتمال از هم گسیختگی اتصالات در درازمدت نیز وجود دارد. در چنین شرایطی طبیعتا مسئولیت هر خسارتی متوجه مجریان طرح است که بدون برنامه اقدام به برداشتن سقف بنا کردند.

جایگاه خاص عمارت در تاریخ سیاسی

اهمیت این بنای تاریخی صرفا به دلیل معماری و قدمت آن نیست. بلکه به گفته مورخان و پژوهشگران تاریخ ساری، خانه سرهنگ خان یکی از کانون های اصلی سیاسی مازندران در دوران قاجار بود و به همین دلیل از نظر تاریخ سیاسی نیز جایگاه خاصی در بین بناهای تاریخی مازندران دارد.

دکتر سید رحیم موسوی، مورخ و پژوهشگر تاریخ ساری این ساختمان را یک بنای شاخص در تاریخ سیاسی مازندران می داند و با اشاره به نفوذ و قدرت سیاسی خاندان کلبادی در دوران قاجار می گوید: این خانه که از شاخص ترین بناهای مازندران در دوران قاجار محسوب می گردد، علاوه بر ویژگی های فنی و تکنیکی از نظر ساخت و مرغوبیت مصالح، نوع پوشش بام، تزیینات وابسته به معماری، سه اشکوب بودن و فرم و ساختارش، ارزش تاریخی و هویتی قابل توجهی هم دارد.

وی با بیان اینکه مجموعه ای از رخدادهای تاریخی در این خانه رخ داده، می افزاید: خانه متعلق به حسین خان سالار برادر سردار جلیل کلبادی معروف به سرهنگ خان از خاندان کلبادی است که آن زمان در تاریخ معاصر منطقه نقش مهمی داشتند. با توجه به اینکه کلبادی ها از حامیان مشروطه بودند، این خانه مرکز یک سری از جلسات و نشست های مشروطه خواهان در ساری محسوب می شد.

به گفته این پژوهشگر تاریخ، خانه سرهنگ خان بعد از شکست مشروطه و به توپ بستن مجلس و در دوران استبداد محمدعلی شاهی هم این ساختمان جایگاهی برای گرد هم آمدن مخالفان استبداد بود و حتی پس از پایان دوره استبداد صغیر و پیروز شدن مشروطه خواهان باز هم این خانه از کانون های مشروطه خواهی در مازندران بود.

کمبود اعتبار

موسوی اجرای بدون ضابطه و نادرست بازسازی بنایی با این جایگاه خاص تاریخی و ویژگی های منحصربفرد معماری را تصمیمی ناخوشایند برای میراث فرهنگی مازندران می داند و تصریح می کند: با اینکه بارها اعلام شد قرار است بافت تاریخی ساری را احیا کنند، اما امروز مهمترین ظرفیت های گردشگری فرهنگی و تاریخی مرکز مازندران بدون استفاده مانده اند و یکی از مهمترین بناها نیز ماه هاست که بدون سقف و با یک پوشش پلاستیکی رها شده است. روز به روز هم هزینه های بازسازی بیشتر می گردد و این تورم کار را برای اجرای درست و بهینه بازسازی سخت خواهد کرد. برداشتن سقف در برخی بناهای تاریخی بخشی از پروژه بازسازی است. اما نباید پس از آن اجرای پروژه متوقف گردد.

مهم ترین نقد موجود به فرایند اجرای بازسازی این بنا در حال حاضر، طولانی شدن زمان بدون سقف ماندن آن و ارائه نکردن طرح بازسازی به میراث فرهنگی است. موضوعی که به نظر می رسد ریشه در کمبود بودجه دارد و طبیعتا در چنین شرایطی چرایی آغاز بازسازی توسط شرکت عمران و بهسازی مطرح می گردد.

مسأله کمبود اعتبار برای بازسازی را مسئولان مرتبط با این پروژه نیز مطرح می کنند. مسئول امور پیگیری بازآفرینی شهری اداره کل راه و شهرسازی مازندران در پاسخ به چرایی نیمه کاره ماندن پروژه بازسازی عمارت کلبادی2 به خبرنگار ایرنا می گوید: هر سال اعتباری برای بازسازی خانه های تاریخی از شرکت عمران و بهسازی دریافت می گردد. اما با توجه به شرایط کشور و بالا رفتن هزینه های بازسازی، این اعتبارات که معمولا بین 200 تا 300 میلیون تومان است برای جلوگیری از تخریب بناها و اجرای طرح های فوریت دار هزینه می گردد. در شرایط عادی توان مالی برای بهسازی و بازآفرینی این قبیل بناها وجود ندارد و به اعتبارات ویژه برای چنین پروژه هایی نیاز است.

سامره داداشی می افزاید: البته برای این ساختمان امسال اعتبار ویژه ای پیشنهاد شد که امیدواریم تایید و محقق گردد. بحث بهسازی و بازآفرینی بافت تاریخی ساری از مدت ها پیش در قالب طرحی به نام ساری سرا مطرح شده بود تا خانه های تاریخی در قالب این طرح احیا شوند. بر اساس همین طرح نیز به دنبال این هستیم تا برای گذر تاریخی آب انبارنو اعتبار مناسبی دریافت کنیم. اما فعلا شرایط بودجه ای مناسب نیست.

او به یک نکته قابل توجه در مورد بازآفرینی بناهای تاریخی مازندران نیز اشاره می کند و می گوید: سیاست شرکت بازآفرینی سرمایه گذاری روی پروژه هایی است که بازگشت سرمایه داشته باشند. متأسفانه پروژه بازسازی خانه فاضلی ساری که به خوبی توسط این شرکت انجام شد به دلیل استقبال نشدن برای سرمایه گذاری از سوی سرمایه گذاران بخش گردشگری بازدهی مناسبی نداشت. با این حال برای بازسازی عمارت کلبادی2 پیگیری هایی در حال انجام است تا اعتبار مورد نیاز تایید گردد و تخصیص یابد.

یکی دیگر از نقدها و به بیان بهتر پرسش های مطرح شده درباره این ساختمان تاریخی از سوی منتقدان، سرنوشت چوب های خارج شده از آن است؛ اینکه چوب های سقف ساختمان و شیرسرهای قاجاری این الوارهای سقف به چه سرنوشتی دچار شدند و چه تصمیمی برای آن ها گرفته شد؟

افزایش هزینه های بازسازی

هرچند نگاه سرمایه گذاری به بازسازی این قبیل بناها که داداشی به آن اشاره کرد منطقی و مرسوم است، اما صرف نظر از ضعف های موجود در مازندران برای جذب سرمایه گذار حوزه گردشگری و به ویژه احیای بناهای تاریخی، درباره عمارت تاریخی کلبادی2 یا خانه سرهنگ خان یک نکته اهمیت زیادی دارد و آن هم خارج کردن آن از شرایط کنونی است. موضوعی که از نظر بودجه ای که با توجه به تورم موجود، امروز طبیعتا هزینه ای به مراتب بیشتر از رقم پیش بینی شده در زمان آغاز اجرای طرح بازسازی برای بازسازی این ساختمان نیاز است.

این موضوع را یک پیمانکار بناهای تاریخی نیز تأیید می کند. احمد قیصرپور که بخشی از پروژه بازسازی و بازسازی بناهای تاریخی عمارت سردارجلیل، تکیه عباسخانی و چند بنای تاریخی دیگر را انجام داده، می گوید: هزینه های تامین مواد اولیه بازسازی بناهای تاریخی نسبت به یک سال پیش افزایش چشمگیری داشت. به ویژه قیمت چوب که از مصالح اصلی بازسازی این بناها محسوب می گردد.

وی می افزاید: کاری را که تا یک سال پیش 300 میلیون تومان مواد اولیه نیاز داشت، حالا دست کم با حدود سه برابر هزینه می گردد اجرا کرد. شرایط پرداخت اعتبار برای بازسازی بناهای تاریخی هم مناسب نیست. اگر اعتبارات به اندازه کافی وجود داشت حتماً پس از گذشت ماه ها از بازسازی سقف عمارت سردارجلیل در ساری می توانستم مطالباتم را دریافت کنم.

با اظهارات این پیمانکار بازسازی بناهای تاریخی می توان دریافت که بازسازی عمارت کلبادی2 -خانه سرهنگ خان- هم از نظر جذب اعتبار در شرایطی مبهم قرار گرفته است و هم به دلیل آغاز بازسازی بدون ارائه طرح به کمیته فنی میراث فرهنگی و حضور ناظر مورد انتقاد است.

قانون جایگزین برای تایید طرح بازسازی

اما مدیرکل راه و شهرسازی مازندران فرایند اجرای طرح بازسازی را قانونی می داند و ضمن اشاره به پیگیری برای دریافت اعتبار ویژه برای بازسازی این ساختمان تاریخی می گوید: دلیل متوقف ماندن پروژه بازسازی تایید نشدن مبادله موافقتنامه طرح در سازمان مدیریت برنامه ریزی بود که پیگیری ها برای به انتها رسیدن آن ادامه دارد و به زودی تاییدیه مربوطه را دریافت می کنیم.

سید محمد نظری اظهار می کند: مبلغ پیش بینی شده ما برای بازسازی ساختمان های خریداری شده حدود 3.5 میلیارد تومان است با پیگیری های اجرا شده نهایتا تا دو هفته آینده تایید می گردد و مبادله موافقتنامه آن را دریافت خواهیم کرد. بلافاصله نیز پس از تایید، عملیات بازسازی از سر گرفته می گردد. پیش بینی ما این است که در صورت تایید مبادله موافقتنامه و از سرگیری بازسازی، نهایتا تا پایان نیمه نخست سال 1400 بازسازی این ساختمان به پایان برسد.

این مسئول درباره چرایی ارائه نشدن طرح بازسازی بنا به میراث فرهنگی نیز تصریح می کند: قانون فرآیند دیگری را نیز برای اجرای طرح بازسازی پیش بینی کرده که با انتخاب مشاور مورد تایید سازمان مدیریت و برنامه ریزی و زیر نظر این سازمان انجام می گردد. در صورتیکه مشاور ذی صلاح از سوی سازمان مدیریت و برنامه ریزی معرفی گردد، طرح بازسازی قانونی است.

البته این اظهارنظر مدیرکل راه و شهرسازی مازندران مورد تایید کارشناسان میراث فرهنگی نیست، چرا که معتقدند مالک ساختمان در انتخاب مشاور آزاد است، اما طرح تهیه شده تحت هر شرایطی باید به تایید میراث فرهنگی برسد. اما با وجود همه این اظهارنظرها، نقطه پررنگ این ماجرا همان پوشش پلاستیکی آبی رنگی است که روی بنایی با بیش از 150 سال قدمت قرار گرفته است و باد و باران نیز بخشی از آن را از جابجا کرده است. ساختمانی در نزدیکی چندین خانه تاریخی دیگر مانند خانه تاریخی صادقیان و خانه تاریخی میرگتی که آن ها هم با شرایطی نه چندان مناسب در هسته مرکزی شهری قرار دارند که کمتر از یک سال دیگر قرار است در رویداد بین المللی ساری 2022 پایتخت گردشگری کشورهای عضو اکو و میزبان گردشگران خارجی باشد.