از روم تا ایران در جشن انقلاب زمستانی، یلدا فقط برای ایرانی ها نیست - مجله سفرنامه مالزی

ایسنا:جشن انقلاب زمستانی یکی از بزرگترین جشن ها در تمام فرهنگ ها، در تمام دوره ها بوده است. این جشن زمستانه به قدری اهمیت داشته که در فرهنگ اروپایی جشن سال نو در همان زمستان قرار داده شده است یا در دوران امپراتوری روم، در جشن باشکوه زمستانی، مردم هر کاری دلشان می خواست و هیچ پرهیزی در خوردن و آشامیدن نداشتند یا در فرهنگ اسکاندیناوی، خدا نگهبان در جشن زمستانه سراغ فرزندانش می رفت و شبانه در جوراب هایشان هدیه می گذاشت؛ رسمی که بخش جدایی ناپذیر جشن های کریسمس امروزی است.

این ها اشتراک های بین اساطیر فرهنگ های مختلف است. البته پیدا کردن وجوه اشتراک اسطوره ها در بین فرهنگ های مختلف، کار جذابی است که اسطوره شناسی تطبیقی بدان پرداخته است. در دانش اسطوره شناسی یکی از جذاب ترین شاخه ها، اسطوره شناسی تطبیقی است. در این رشته پژوهشگران به دنبال یافتن اشتراکات و شباهت های بین اساطیر فرهنگ های مختلف هستند. اما این شباهت ها از کجا آمده و دلیل آن چیست؟ چرا روایت های مشابه و گاه یکسان درباره اسطوره ها در فرهنگ های مختلف دنیا وجود دارد؟

پیغام سلطانی -کارشناس ارشد فرهنگ و زبان های باستانی- با ایسنا از مشترکات فرهنگ های مختلف دنیا درباره جشن های زمستانه سخن گفت. او در پاسخ به این پرسش که آیا اساطیر فرهنگ های مختلف یکی هستند؟، می گوید: نظریه های مختلفی وجود دارد. یکی از قدیمی ترین نظریه ها، پدیده نشر و پراکندگی است. پیروان این نظریه معتقدند، علت وجود اساطیر مشترک در فرهنگ های متفاوت آن است که یک فرهنگ در یک دوره زمانی به عنوان فرهنگ برتر یا فرهنگ غالب نزد مردمان وجود داشته و مردم سرزمین های مجاورِ آن فرهنگ غالب، دست به الگوبرداری و اقتباس از آن زده اند. بدین ترتیب، بر پایه نظریه نشر و پراکندگی، یک اسطوره از یک منطقه به سایر سرزمین ها انتقال و گسترش یافته است.

اسطوره های بابلی الگوی اسطوره های ایرانی

یکی از مکاتب نظریه نشر و پراکندگی مکتب پان بابیلونیسم است. مطابق این نظریه، فرهنگ بابلی به سبب صندلی تمدنی و فرهنگی بالا، به الگوی فرهنگی تمدن های دیگر بدل شد و دنیا اساطیری، خدایان و پهلوانش الگوی دیگر فرهنگ ها شد. به طوری که معتقدان این نظریه بر این باور هستند که در آن دوران سرچشمه تمام فرهنگ ها و تمدن های دنیا به بین النهرین باز می گشت، از ایران تا مصر و یونان.

مرحوم مهرداد بهار به عنوان یک پژوهشگر اساطیر تا حدودی قائل به این نظریه بود و منشأ بسیاری از روایت های اساطیر ایرانی را اسطوه های بابلی می دانست. از همین رو است که در بین اساطیر ملت های مختلف شباهت های بسیاری وجود دارد، برای مثال خدابانوی ایشتر که در فرهنگ بابلی وجود دارد در اساطیر ایرانی، یونانی و سومری نیز الگو شده است. البته نظریه نشر و پراکندگی یک نظریه قدیمی است که امروزه هواداران زیادی ندارد.

یونگ درباره شباهت اسطوره ها چه می گوید؟

گوستاو یونگ، پژوهشگر فرهنگ و زبان های باستانی، با اشاره به اینکه یکی از معروف ترین نظریه ها درباره چرایی شباهت اساطیر فرهنگ های مختلف دنیا، متعلق به کارل گوستاو یونگ روانش شناس شهیر سوئیسی است، می گوید: این محقق برای طرح دیدگاهش اصطلاح آرکی تایپ به معنی کهن الگو را طرح نموده است. با توجه به اینکه بر اساس علم روانشناسی، انسان ها دارای خودآگاه و ناخودآگاه هستند. یونگ چنین مطرح می نماید که یک ناخودآگاه جمعی بین همه انسان ها در همه اعصار وجود داشته است و علت اینکه در فرهنگ های مختلف حتی فرهنگ هایی که هیچ ارتباطی به هم ندارند و منطقاً نمی توانند بر اساس پدیده نشر از یکدیگر الگو گرفته باشند؛ وجود کهن الگوها در ناخودآگاه جمعی انسان ها، باعث اشتراکات شده است.

کهن الگو بر اساس نظریه یونگ آن است که وقتی انسان به دنیا می آید؛ یک مجموعه اطلاعات از قبل در ناخودآگاه او وجود دارد که علت به وجود آمدن آن اتفاقاتی است که در گذشته های دور برای انسان اتفاق افتاده و این به صورت مجموعه داده ها در ذهن همه انسان ها نقش بسته است و انسان ها از زمان تولد این داده ها را در ذهن دارند.

برای مثال، در ناخودآگاه جمعی انسان ها پدیده ای وجود دارد که باعث می گردد همه انسان ها به وجود نیروی برتر به اسم خدا اعتقاد داشته باشند، اما در هر فرهنگی خدا به یک شکل خاص که با شرایط فرهنگی منطقه تطابق دارد؛ نمود پیدا می نماید. بر اساس نظریه یونگ دلیل اینکه روایت های بسیار مشابه در اساطیر فرهنگ های مختلف وجود دارد؛ همین صور مثالی یا کهن الگوها در ذهن انسان ها است.

بنا به اظهارات سلطانی، این پژوهشگر فرهنگ های باستان، نظریه سوم درباره چرایی وجود اساطیر مشترک در فرهنگ های مختلف دنیا متعلق به بوم شناس و انسان شناس فرانسوی به نام استراوس است. او معتقد است: می توانیم مباحث و روایت های فرهنگی موجود در جوامع مختلف را به واقعیت های ریز و کوچک فرهنگی تقسیم کنیم. این واقعیت های ریز فرهنگی بنا به نحوه رفتار و روبروه انسان با طبیعت در هر منطقه و اقلیم شکل گرفته است که به آن اسطوراج یا MythTheme گفته می گردد.

استراوس که یک نظریه پرداز ساختارگرا است، اعتقاد دارد که گزاره های کوچک فرهنگی بنا به سرشت انسانی در بین کل بشریت وجود دارد اما هر فرهنگی بنا به موقعیت های خاصی که دارد اینها را به شکل متفاوتی بروز می دهد. با کنار هم گذاشتن این ریزواقعیت یا اسطوراج ها یک روایت شکل می گیرد و از آنجایی که انگیزه انسان ها از ساختن اساطیر، پیدا کردن الگو برای زندگی پیشامدرن در طبیعت است باعث به وجود آمدن روایت های مشابه در همه فرهنگ ها می گردد.

جشن های بزرگ زمستانه؛ اسطوره مشترک فرهنگ های مختلف دنیا

این کارشناس فرهنگ های باستانی در ادامه گفت وگو با اشاره به اشتراکات بنیادی بین جشن های زمستانه در فرهنگ های مختلف، می گوید: یکی معروف ترین اسطوره که در بیشتر فرهنگ ها دیده می گردد؛ برگزاری یک جشن بزرگ در بحبوحه سرما و زمستان است که ما ایرانی ها آن را به صورت شب چله برگزار می کنیم و اگر در فرهنگ های دیگر هم بگردیم؛ در روزهای قبل یا بعد یلدای ما ایرانیان، جشن های متفاوت زمستانه برگزار می گردد.

در دوران استیلای امپراتوری بزرگ روم، رومی ها، دنیا اساطیری مختص به خود داشتند. در آن عصر رومی جشن زمستانه ای به اسم ساتورنالیا، Saturnales داشتند که یک جشن مرتبط با خدای بزرگ ساتورن (خدای کشاورزی) بود. در زمستان نزدیک به چله ایرانیان جشن بسیار بزرگی برگزار می کردند که اهمیت بسیاری برای مردم داشت. در این جشن مردم مجاز بودند که هر کاری که دلشان می خواهد انجام دهند و هیچ پرهیز و محدودیتی در خوردن و آشامیدن و … نداشتند.

بعد از استیلای مسیحیت در اروپا به کسانی که باور غیرمسیحی داشتند؛ پگانی یا پاگانی به معنای منحرف یا ملحد گفته می شد. بعدها این واژه بار منفی خود را از دست داد. در بسیاری از کشورها، بویژه کشورهای اروپایی در آخرین روز سال یعنی 31 دسامبر جشن اوگمانی، Hogmanay که جشن انقلاب زمستانی و شروع سال نو بوده؛ برگزار می شد. به احتمال قوی خاستگاه این جشن به آیین ها و باورهای پگانی بازگردد.

به گفته سلطانی، یکی از بزرگترین فرهنگ ها در اروپا فرهنگ اسکاندیناوی در شمال اروپا است. از جذابترین اساطیر دنیا اساطیر اسکاندیناوی هستند. خدایان اساطیر اسکاندیناوی، شباهت های زیادی با خدایان رومی، یونانی و ایرانی وجود دارد. در فرهنگ اسکاندیناوی هم جشن زمستانه ای در محدوده 31 دسامبر به نام یول Yule برگزار می شد که شباهت زیادی با جشن کریسمس دارد.

در فرهنگ اسکاندیناوی، خدایان در سرزمینی زندگی می نمایند که صندلی آنها به وسیله یک پل رنگین کمانی به نام بیفروست، Bifröst از بقیه دنیا جدا می گردد. خدایی به اسم هایمیدال، Heimdall نگهبان این پل و خدای رنگین کمان است که در شب جشن یول (جشن زمستانه در فرهنگ اسکاندیناوی)، از نگهبانی مرخصی گرفته، از تختگاه خویش در قطب شمال به دیدن فرزندانش می رود، فرزندانی که همگی از یَرل ها، Jarl (معادل دوک) هستند.

رسم گذاشتن هدیه در جوراب

او به خانۀ تک تک آنها سر می زند تا به آنانی که در طول سال، وظایف خویش را به خوبی انجام داده اند، با گذاشتن یک هدیه در جوراب شان پاداش دهد. اما آنانکه در انجام وظایف خود کوتاهی نموده اند؛ در سپیده دمان با تلی از خاکستر در جوراب خود روبرو می شدند. یول همچنین جشنی است که در آن مردم با خدایان دیدار نموده و اغذیه هایشان را با یکدیگر تقسیم نموده، در کنار هم داستان می گویند و آواز می خوانند. می دانیم رسم آویزان کردن جوراب در جشن کریسمس که یکی از معروف ترین جشن های زمستانی است؛ مسیحی ها هم وجود دارد که به نظر می رسد به نوعی برگرفته از اساطیر اسکاندیناوی است.

در نتیجه برگزاری جشن در زمستان در بیشتر فرهنگ ها، مصادف با شب چله ایرانیان، وجود دارد. ضمن اینکه جشن انقلاب زمستانی یکی از بزرگترین جشن ها در تمام فرهنگ ها، در تمام دوران ها بوده است. جشنی که در بحبوحه سرما برگزار می شده است. این جشن زمستانه به قدری اهمیت داشته که در فرهنگ اروپایی جشن سال نو در همان زمستان قرار داده شده است. حتی گفته می گردد که تولد مسیح را با این جشن زمستانی منطبق نموده اند. یعنی جشن زمستانه از قبل وجود داشته و بعدها کشیشان، تولد مسیح را با این جشن یکی کردند.

دلیل انطباق دادن جشن تولد مسیح با جشن زمستانه آن است که بعد از استیلای مسیحیت، کلیسا و کشیشان نتوانستند مردم را از بخشی از باورهای قدیمی دور نمایند، برای همین هم گفته می گردد که جشن تولد مسیح و جشن سال نو را در همان جشن زمستانی قرار دادند، چون نمی توانستند مردم را مجاب نمایند که از این جشن زمستانی دست بکشند. این اتفاق در خصوص برگزاری جشن در فصل زمستان هم اتفاق افتاده است. می بینیم که مردم از جشن ساتورنالیا دوران روم باستان یا جشن یول اسکاندیناوی دل نکندند بلکه صاحبان ادیان جدید از جمله مسیحیت را مجبور کردند که با این آیین ها آشتی نمایند. بدین شکل آیین های قدیمی به حیات خود ادامه دادند و اسطوره ها از فرهنگی به فرهنگ دیگر منتقل شدند.